در میان ما، امام رضا (علیه‌السلام) به «غریب الغرباء»[۲] مشهورند،
اما جالب است بدانید که در روایات، این صفت تنها در وصفِ امام حسین (علیه‌السلام) به‌کار رفته است.
- به عنوان مثال، در ضمن زیارتی که در نیمه شعبان، خطاب به امام حسین (علیه‌السلام) وارد شده است، ایشان «غریب الغرباء» نامید شده‌اند.[۳]
در مورد سایر ائمه، صفت «غریب»[۴] به کار رفته است؛
- به‌عنوان مثال، امام صادق، در مورد نوه بزرگوارشان، امام رضا (علیهماالسلام) روایت فرموده‌اند:
«مردى از فرزندان پسرم موسى ع، طلوع می‌کند که هم نام امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است و در زمین طوس، که در خراسان است، دفن می‌شود. در آنجا با زهر کشته می‌شود و در حالی که «غریب» است، دفن می‌شود...»[۵]
- و یا امام جواد، در زیارتی خطاب به پدر بزرگوارشان (علیهماالسلام) خود را «مسموم غریب» نامیده‌اند.[۶]
غربتِ برخی ائمه، که به نوعی از خانواده و دیار خود دور افتاده بوده‌اند و در غربت به خاک سپرده شده‌اند، قابل درک است، اما این چه غربتی است که میان تمام اهل‌بیت (علیهم‌السلام) مشترک است؟
به نظر می‌رسد این غربت، همان «غربت مؤمن» و «غربت عالِم» باشد.
به این دو حدیث توجه کنید:
۱) کامل بن علاء از امام صادق (علیه‌السلام) نقل می‌کند که فرمودند:
««مؤمنین قطعاً پیروزند»[۷] آیا می‌دانی که آنان که هستند؟»
عرض کردم: شما داناترید.
فرمودند:
«قطعاً «مؤمن»ها، که «تسلیم»[۸] نیز هستند، پیروزند،
به راستی، این «تسلیم»ها هستند که «نجیب»[۹] اند،
پس «مؤمن»، «غریب» است،
و خوشا به سعادتِ «غریب»ها.»[۱۰]
اگر دقت کرده باشید، امام صادق (علیه‌السلام) در این حدیث یک قیاس به کار برده‌اند:
الف: «مؤمن»، «تسلیم» است.
ب: کسی که «تسلیم» است، «نجیب» است.
[ج: کسی که «نجیب» است، «غریب» است.]
نتیجه: پس «مؤمن»، «غریب» است.
۲) در روایت دیگری از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نقل شده است:
«عالمان غریب‌اند، چرا که نادانانِ زیادی در میانشان هستند.»[۱۱]
***
آری! چنین است که:
اهل‌بیت؛
این مؤمنین تام،
این تسلیم‌شدگان بی‌ادعا،
این نُجَبای دست‌نایافتنی،
این دانایان کل،
و در یک کلام:
این قله‌های «قربت»،
در اوجِ «غربت» به سر می‌برند،
هرچند در دیارشان،
کنار خانواده‌شان،
و در میان حلقه‌ی یاران و علاقه‌مندان خویش باشند.
پاورقیـــــــــــــــــــــــــــــــــ
[۱] برگرفته از سخنان استاد حجت‌الاسلام امیر غنوی، در جلساتِ درس تاریخ اسلام.
[۲] یعنی کسی که در میان غریب‌ها نیز غریب است.
[۳] «...السَّلامُ عَلَیْکَ یا قَتِیلَ الظَّلماءِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا غَرِیبَ الْغُرَباءِ...» [الإقبال‌بالأعمال‌الحسنة(طبع‌الحدیثة)، ج۳، ص۳۴۷]
[۴] راغب اصفهانی در مفردات، در معنای «غریب» چنین گفته: «به هرکس که از دیگران دور شود، و در میان هم جنسانِ خود بی‌نظیر باشد، «غریب» گفته می‌شود ... و گفته شده: «علما، به خاطر فراوانیِ نادانان در میانشان، غریب‌اند.» و کلاغ به این دلیل «غُراب» نامیده شده است که در رفت‌و‌آمدش از دیگران دوری می‌جوید.» [مفردات‌ألفاظ‌القرآن، ص۶۰۴]
[۵] «یَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ ابْنِی مُوسَى اسْمُهُ اسْمُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع فَیُدْفَنُ فِی أَرْضِ طُوسَ وَ هِیَ بِخُرَاسَانَ یُقْتَلُ فِیهَا بِالسَّمِّ فَیُدْفَنُ فِیهَا غَرِیباً...» [الأمالی(للصدوق)، ص۱۱۸] (مرحوم شیخ صدوق این حدیث را در مجلسی که به تاریخ ۱۳ذی الحجة سال۳۶۷ هـ.ق، در مشهدالرضا تشکیل شده بوده، املاء کردهاند.)
[۶] «...السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ إِمَامٍ عَصِیبٍ وَ إِمَامٍ نَجِیبٍ وَ بَعِیدٍ قَرِیبٍ وَ مَسْمُومٍ غَرِیبٍ...» [بحارالأنوار، ج۹۹، ص۵۳] (مرحوم علامه مجلسی این روایات را که در آثار قدماء یافته‌اند، اما بدون ذکر منبع و سند نقل کردهاند.)
[۷] سوره مؤمنون، آیه۱.
[۸] امام صادق (علیه‌السلام) در حدیثی، مقام «تسلیم» را همان مقام «اخبات» دانسته‌اند. («... ثُمَّ قَالَ أَ تَدْرُونَ مَا التَّسْلِیمُ فَسَکَتْنَا فَقَالَ هُوَ وَ اللَّهِ الْإِخْبَاتُ» [الکافی، ج۱، ص۳۹۱]) «اخبات» نیز یعنی: تواضع مطلق در برابر خداوند، خود را هیچ انگاشتن و ادعایی از خود نداشتن.
[۹] آن‌چه که در نوع خود باارزش و کم‌یاب است. («النَّجِیبُ: الفاضل من کلّ حیوان. و قد نَجُبَ یَنْجُبُ نَجَابَةً، إذا کان فاضلا نفیسا فى نوعه» [النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ج۵، ص۱۷])
[۱۰] ...عَنْ کَامِلٍ التَّمَّارِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ أَ تَدْرِی مَنْ هُمْ قُلْتُ أَنْتَ أَعْلَمُ قَالَ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الْمُسَلِّمُونَ إِنَّ الْمُسَلِّمِینَ هُمُ النُّجَبَاءُ فَالْمُؤْمِنُ غَرِیبٌ فَطُوبَى لِلْغُرَبَاءِ.» [الکافی، ج۱، ص۳۹۱]
[۱۱] «الْعُلَمَاءُ غُرَبَاءُ لِکَثْرَةِ الْجُهَّالِ بَیْنَهُمْ.» [کشف‌الغمةفی‌معرفةالأئمة(طبع‌القدیمة)، ج۲، ص۳۴۹]
