«استدراج» اصطلاحی است برگرفته از قرآن (آل‌عمران:۱۷۸، قلم:۴۵، أعراف:۱۸۲ و أنعام:۴۴) و در لغت به‌معنای «نزدیک‌شدن تدریجی به چیزی» است.
وقتی کسی علی‌رغم این‌که حق را می‌شناسد و حجت بر او تمام شده، حق را انکار می‌نماید و سرکشی می‌کند، خداوند نعمت‌هایش را یکی‌پس‌ازدیگری بر او نازل می‌کند تا سرش به آن‌ها گرم شود، مغرور شود، از توبه و بازگشت به‌سوی خداوند غافل شود، پله‌پله نزول کند و در نهایت به عذابی شدید گرفتار شود.
از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است که در پاسخ به سؤالی پیرامون مورد معنای «استدراج» چنین فرمودند:
«هُوَ اَلْعَبْدُ یُذْنِبُ اَلذَّنْبَ فَیُمْلَى لَهُ وَ تُجَدَّدُ لَهُ عِنْدَهَا اَلنِّعَمُ فَتُلْهِیهِ عَنِ اَلاِسْتِغْفَارِ مِنَ اَلذُّنُوبِ فَهُوَ مُسْتَدْرَجٌ مِنْ حَیْثُ لاَ یَعْلَمُ.»
الکافی، ج۲، ص۴۵۲
«استدراج این است که بنده گناهی مرتکب می‌شود، اما به او مهلت داده می‌شود (گوش‌مالی نمی‌شود) و هنگام ارتکاب آن گناه، دوباره به او نعمت‌هایی داده می‌شود تا او را از "استغفار از گناهانش" غافل گرداند. پس آن بنده از طریقی که نمی‌فهمد، دچار استدراج شده است.»
بنابراین وقتی زندگی به‌کام انسان باشد؛ مستمراً به او نعمت داده شود و دچار ابتلائات هم نشود، می‌تواند برای او نگران‌کننده باشد که «نکند دچار سنت الهیِ استدراج شده باشم!»
چنان‌چه از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نقل شده است:
«یَا ابْنَ آدَمَ إِذَا رَأَیْتَ رَبَّکَ سُبْحَانَهُ یُتَابِعُ عَلَیْکَ نِعَمَهُ وَ أَنْتَ تَعْصِیهِ فَاحْذَرْهُ.»
نهج‌البلاغة، ص۴۷۲
«ای فرزند آدم! هرگاه دیدی پروردگارت نعمت‌هایش را پی‌درپی بر تو نازل می‌کند، درحالی‌که تو نافرمانی‌اش می‌کنی، از این وضعیت سخت بترس.»
این نگرانی برای یکی از اصحاب امام صادق (علیه‌السلام) نیز ایجاد شده و او این موضوع را با حضرت در میان گذاشته است.
ملاحظه بفرمایید…
…عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع: إِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَرْزُقَنِی مَالًا فَرَزَقَنِی وَ إِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَنِی وَلَداً فَرَزَقَنِی وَلَداً وَ سَأَلْتُهُ أَنْ یَرْزُقَنِی دَاراً فَرَزَقَنِی وَ قَدْ خِفْتُ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ اسْتِدْرَاجاً فَقَالَ: «أَمَا وَ اللَّهِ مَعَ الْحَمْدِ فَلَا.»
الکافی، ج۲، ص۹۷
از عُمر بن یزید نقل شده است: به امام صادق (علیه‌السلام) عرض کردم:
من از خداوند (عزّوجلّ) خواستی مالی را روزی‌ام کند؛ روزی‌ام کرد. از خدا خواستم فرزندی روزی‌ام کند؛ روزی‌ام کرد. از او خواستم خانه‌ای روزی‌ام کند؛ روزی‌ام کرد. نگران شده‌ام که این وضعیت «استدراج» باشد.
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند:
«بدان! به خدا قسم، با «حمد کردن»، استدراج نیست.»[۱]
همچنین از امام حسین (علیه‌السلام) نقل شده است:
«اَلاِسْتِدْرَاجُ مِنَ اَللَّهِ سُبْحَانَهُ لِعَبْدِهِ أَنْ یُسْبِغَ عَلَیْهِ اَلنِّعَمَ وَ یَسْلُبَهُ اَلشُّکْرَ.»
تحف‌العقول، ج۱، ص۲۴۶
«استدراج بنده از جانب خداوند (سبحانه)، این است که خداوند نعمت‌هایش را بر آن بنده سرازیر کند و او را از شکرگزاری محروم کند.»[۲]
پاورقیـــــــــــــــــــــــــــــــــ
[۱] اگر شکرِ این نعمت‌ها را به‌جا آوری، استدراج نیست.
[۲] بنابراین در صورتی که مانند عُمر بن یزید، نعمت‌ها بر شما سرازیر بود و بلایی هم سرتان نمی‌آمد و نگران شدید که مبادا دچار سنت «استدراج» شده‌اید، تأمل کنید که آیا شما از شاکران و حامدان پروردگار هستید یا خیر؛ چون خداوند کسی را که دچار استدراج کرده باشد، از شکر و حمد محروم می‌کند!
