...عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع:
«لَیْسَ الزُّهْدُ فِی الدُّنْیَا بِإِضَاعَةِ الْمَالِ وَ لَا تَحْرِیمِ الْحَلَالِ بَلِ الزُّهْدُ فِی الدُّنْیَا أَنْ لَا تَکُونَ بِمَا فِی یَدِکَ أَوْثَقَ مِنْکَ بِمَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.»
الکافی، ج۵، ص۷۰
از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است:
«زهد در دنیا، به «از دست دادن مال» و «حرام کردن حلال» نیست.
بلکه زهد در دنیا، این است که به آن‌چه در دستت است، بیش از آن‌چه نزد خداوند است، اعتماد نداشته باشی.»
از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نقل شده است که پیش از خلافتشان، در ضمن نامه‌ای به سلمان فارسی، چنین مرقوم داشتند:
«فَإِنَّمَا مَثَلُ الدُّنْیَا مَثَلُ الْحَیَّةِ لَیِّنٌ مَسُّهَا قَاتِلٌ سَمُّهَا فَأَعْرِضْ عَمَّا یُعْجِبُکَ فِیهَا لِقِلَّةِ مَا یَصْحَبُکَ مِنْهَا وَ ضَعْ عَنْکَ هُمُومَهَا لِمَا أَیْقَنْتَ بِهِ مِنْ فِرَاقِهَا وَ تَصَرُّفِ حَالاتِهَا...»
نهج‌البلاغة، ص۴۵۸
«به‌راستی که دنیا مانند ماری است که لمس کردنش لطیف (و دل‌انگیز) است و سمش کشنده.
پس، از چیزی که در دنیا موجب شگفتی‌ات می‌شود کناره بگیر، به‌خاطر اندک بودنِ آن‌چه با تو همراه می‌ماند
و غُصه‌های دنیا را کنار بگذار، به‌این‌خاطر که به از دست دادنِ آن و دگرگونیِ حالت‌هایش یقین داری...»
از امیر مؤمنان (علیه‌السلام) نقل شده است که در مذمّت دنیا فرمودند:
«أَوَّلُهَا عَنَاءٌ وَ آخِرُهَا فَنَاءٌ فِی حَلَالِهَا حِسَابٌ وَ فِی حَرَامِهَا عِقَابٌ مَنْ صَحَّ فِیهَا أَمِنَ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهَا نَدِمَ مَنِ اسْتَغْنَى فِیهَا فُتِنَ وَ مَنِ افْتَقَرَ فِیهَا حَزِنَ مَنْ سَاعَاهَا فَاتَتْهُ وَ مَنْ قَعَدَ عَنْهَا أَتَتْهُ وَ مَنْ نَظَرَ إِلَیْهَا أَعْمَتْهُ وَ مَنْ نَظَرَ بِهَا بَصَّرَتْهُ.»
تحف‌العقول، ص۲۰۱
«آغازش گرفتاری است و پایانش نابودی.
در حلالش حساب است و در حرامش عقاب.
هرکس در آن سالم است، [از روی خوش‌خیالی] آسوده است و هرکس در آن بیمار است، [از فرصت‌های ازدست‌رفته‌اش] پشیمان است.
هرکس در آن توانگر است، دچار فتنه (آزمایش) است و هرکس در آن نیازمند است، غمگین.
هرکس برای به‌دست آوردنش بکوشد، از دستش می‌دهد و هرکس از آن دست کشد، او نزدش آید.
هرکس به آن نگاه کند، نابینایش می‌سازد و هرکس با (چشم عبرت به) آن نگاه کند، آگاهش می‌گرداند.»
سَأَلَ رَجُلٌ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع فَقَالَ لَهُ: یَا ابْنَ عَمِّ خَیْرِ خَلْقِ اللَّهِ! مَا مَعْنَى السَّجْدَةِ الْأُولَى؟ فَقَالَ: «تَأْوِیلُهَا اللَّهُمَّ إِنَّکَ مِنْهَا خَلَقْتَنَا یَعْنِی مِنَ الْأَرْضِ وَ تَأْوِیلُ رَفْعِ رَأْسِکَ وَ مِنْهَا أَخْرَجْتَنَا وَ تَأْوِیلُ السَّجْدَةِ الثَّانِیَةِ وَ إِلَیْهَا تُعِیدُنَا وَ رَفْعِ رَأْسِکَ وَ مِنْهَا تُخْرِجُنَا تَارَةً أُخْرَى.»
من‌لایحضره‌الفقیه، ج۱، ص۳۱۴
مردی از امیر مؤمنان (علیه‌السلام) پرسید:
ای پسرعموی بهترین مخلوقات خداوند! معنای سجده اول چیست؟
حضرت فرمودند:
«تأویلِ[*] سجده اول، این است: خدایا! تو ما را از این – یعنی از زمین – خلق فرموده‌ای.
تاویل این‌که سرت را (از سجده اول) برمی‌داری، این است: خدایا! تو ما را از این خاک خارج نمودی [و به دنیا آوردی.]
تأویل سجده دوم، این است: خدایا تا ما را به زمین باز خواهی گرداند.
و تأویل این‌که سرت را (از سجده دوم) برمی‌داری، این است: خدایا! ما را بار دیگر از آن خارج می‌گردانی.»
پاورقیـــــــــــــــــــــــــ
[*] تأویل، یعنی تفسیر و تبیین یک چیز با برگرداندنِ آن به اصلش. در این‌جا یعنی تبیین معنای سجده و این‌که سجده در اصل برای چه تشریع گردیده است.
پانوشتــــــــــــــــــــــــ
ما در طول شبانه‌روز حداقل ۱۷ رکعت نماز می‌خوانیم. اگر در هر شبانه‌روز ۱۷ مرتبه به معنای سجده‌هایمان؛ به مبدأ و معادمان، توجه داشته باشیم، در تنظیم رفتارمان در طول شبانه‌روز بسیار مؤثر خواهد بود.
...عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع:
«مَا مِنْ رَجُلٍ تَکَبَّرَ أَوْ تَجَبَّرَ إِلَّا لِذِلَّةٍ وَجَدَهَا فِی نَفْسِهِ.»
الکافی، ج۲، ص۳۱۲
از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است:
«هیچ مردی نیست که تکبر ورزد یا زورگویی کند، جزاین‌که به‌خاطر ذلت و خواری‌ای است که در خود یافته است.»
قَالَ النَّبِیُّ ص:
«لَا یَکْذِبُ الْکَاذِبُ إِلَّا مِنْ مَهَانَةِ نَفْسِهِ.»
الإختصاص، ص۲۳۲
از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل شده است:
«دروغ‌گو دروغ نمی‌گوید، مگر از روی پستی و خواریِ نفسش.»
پانوشتــــــــــــــــــــــــــــ
نبود «عزت نفس» در انسان، عامل بسیاری از بدی‌ها و پلیدی‌هاست.
در مطلبی که پیش‌تر با عنوان «اندر فوائد احساس کرامت نفس» ذکر شده بود نیز از اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نقل شده بود که: هرکس «نفس» خود را والا بداند، دنیا و شهوات را پست می‌انگارد و «نفس»اش را با آلودگی به معاصی، پست نمی‌گرداند.
همچنین عرض شده بود که: اگر واقعاً قصد تربیت و ارشاد دیگران و باز داشتن آنان از پستی‌ها و آلودگی‌ها را داریم، راهش توسری زدن و تحقیر نیست. برعکس؛ باید به آن‌ها احترام گذاشت و بزرگی و ارزشهایشان را به چشمشان آورد، تا «خودشان» به پستی‌ها تن ندهند و طریق رشد را بپیمایند.
گاهی انسان با مطالعه برخی ادعیه و مناجات‌های اهل‌بیت (علیهم‌السلام) مشاهده می‌کند که ایشان علاوه بر این‌که شکرکننده و حمدکننده پروردگارشان هستند، اما از طرفی تضرّع‌های عجیب و غریبی به درگاه خداوند دارند و از آتش و عذاب پروردگار به شدت اظهار ترس و نگرانی می‌کنند.
آیا ایشان – نعوذ بالله – قصورات و تقصیراتی دارند؟ آیا تعارف و شکسته‌نفسی می‌کنند؟ آیا می‌خواهند به این ترتیب به ما آموزش دهند که چگونه با پروردگارمان مناجات کنیم؟
داستان چیست؟
...عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ قَالَ: ذَکَرْتُ لِلرِّضَا ع شَیْئاً فَقَالَ: «اصْبِرْ فَإِنِّی أَرْجُو أَنْ یَصْنَعَ اللَّهُ لَکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.» ثُمَّ قَالَ: «فَوَ اللَّهِ مَا أَخَّرَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِ مِنْ هَذِهِ الدُّنْیَا خَیْرٌ لَهُ مِمَّا عَجَّلَ لَهُ فِیهَا.» ثُمَّ صَغَّرَ الدُّنْیَا وَ قَالَ: «أَیُّ شَیْءٍ هِیَ؟» ثُمَّ قَالَ: «إِنَّ صَاحِبَ النِّعْمَةِ عَلَى خَطَرٍ إِنَّهُ یَجِبُ عَلَیْهِ حُقُوقُ اللَّهِ فِیهَا وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَتَکُونُ عَلَیَّ النِّعَمُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَا أَزَالُ مِنْهَا عَلَى وَجَلٍ وَ حَرَّکَ یَدَهُ حَتَّى أَخْرُجَ مِنَ الْحُقُوقِ الَّتِی تَجِبُ لِلَّهِ عَلَیَّ فِیهَا.» فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ أَنْتَ فِی قَدْرِکَ تَخَافُ هَذَا؟! قَالَ: «نَعَمْ فَأَحْمَدُ رَبِّی عَلَى مَا مَنَّ بِهِ عَلَیَّ.»
الکافی، ج۳، ص۵۰۲
از بزنطی نقل شده است که گفت:
به امام رضا (علیه‌السلام) چیزی (از مشکلاتم) عرض کردم.
حضرت فرمودند:
«صبوری کن! من امیدوارم خداوند کارت را درست کند، إن‌شاءالله.»
سپس فرمودند:
«آن امور مؤمن که خداوند در دنیا به تأخیر می‌اندازد (تا در آخرت برایش جبران کند)، برای او بهتر است از آن‌چه در همین دنیا اجابت می‌کند.»
بعد حضرت دنیا را کوچک شمردند و فرمودند:
«مگر این دنیا چیست؟»
آن‌گاه فرمودند:
«به‌راستی کسی که نعمتی دارد، در معرض خطر است؛ چراکه حقوق خداوند به‌خاطر نعمتی که به او داده، بر او واجب می‌گردد.
به خدا قسم، نعمت‌هایی از جانب خداوند (عزّوجلّ) بر من ارزانی شده که من همواره در نگرانی هستم – (در این حین) حضرت دستشان را (به نشانه ترس) تکان می‌دادند – (این نگرانی ادامه دارد) تا زمانی که حقوقی که به‌واسطه نعمت‌های الهی بر من واجب است، از گردنم ساقط شود.»
بزنطی گوید: عرض کردم:
فدایتان شوم! شما با این قدر و منزلت، چنین می‌ترسید؟!
حضرت فرمودند:
«بله و من (البته) پروردگارم را به‌خاطر منتی که بر من نهاده است، حمد می‌کنم.»
پانوشتــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
خداوند نعمت‌هایش را به طور مساوی میان بندگانش تقسیم نمی‌کند. به‌همین‌خاطر توقعی که در قبال این نعمت‌ها از بندگانش دارد و مسؤولیتی که بندگانش در قبال نعمت‌ها دارند، مساوی نیست.
هرکه نعمت بیشتری دارد، مسؤولیتش بیشتر است؛ یعنی باید پاسخ‌گو باشد از این نعمت‌ها چگونه استفاده کرده است و چه‌قدر بهره برده است.
وقتی پدری به یک پسرش ده‌میلیون و به پسر دیگرش صدمیلیون پول دهد تا یک سال با این سرمایه کار کنند و سود کسب کنند، مسلماً در آخر سال از کسی که سرمایه بیشتری داشته، توقع سود بیشتری دارد، تا کسی که سرمایه‌اش کمتر بوده.
اهل‌بیت (علیهم‌السلام) که دارایی‌شان بیش از بقیه است، مسؤولیتشان نیز در قبال این دارایی‌ها بیش از دیگران است.
به این توضیح، ترس فوق‌العاده ایشان از خداوند، گریه‌ها و تضرع‌هایشان به درگاه الهی و نیز شکر و حمد و ثنای فوق‌العاده‌شان نسبت به پروردگار، معنا می‌یابد.
مسلّم است؛ این حضرات که بندگان برگزیده پروردگار هستند، از تقصیرات و قصورات دور هستند، اما چون مانند همه انسان‌ها اختیار دارند و در معرض خطا هستند، همواره در این نگرانی قرار دارند.
اساساً اگر با این نگرانی‌ها همراه نباشند، شاید می‌شد به معصوم بودنشان شک کرد!
...عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: حَدَّثَنِی جَابِرٌ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ ع:
«یَا جَابِرُ أَنْزِلِ الدُّنْیَا مِنْکَ کَمَنْزِلٍ نَزَلْتَهُ ثُمَّ أَرَدْتَ التَّحَرُّکَ مِنْهُ مِنْ یَوْمِکَ ذَلِکَ أَوْ کَمَالٍ اکْتَسَبْتَهُ فِی مَنَامِکَ وَ اسْتَیْقَظْتَ فَلَیْسَ فِی یَدِکَ مِنْهُ شَیْءٌ وَ إِذَا کُنْتَ فِی جِنَازَةٍ فَکُنْ کَأَنَّکَ أَنْتَ الْمَحْمُولُ وَ کَأَنَّکَ سَأَلْتَ رَبَّکَ الرَّجْعَةَ إِلَى الدُّنْیَا لِتَعْمَلَ عَمَلَ مَنْ عَاشَ فَإِنَّ الدُّنْیَا عِنْدَ الْعُلَمَاءِ مِثْلَ الظِّلِّ.»
الزهد(للحسین‌بن‌سعید)، ص۵۰
جابر بن یزید جُعفی گوید:
امام باقر (علیه‌السلام) به من فرمودند:
«ای جابر!
دنیا را همچون منزلی بدان که در آن وارد شده‌ای، سپس می‌خواهی در همان روز از آن نقل‌مکان کنی،
یا همچون مالی بدان که آن را در خواب به دست آورده‌ای و بیدار شده‌ای و (می‌بینی) چیزی از آن در دستت نیست.
و هرگاه در تشییع جنازه‌ای بودی، چنین احساس کن که گویا خودت (به دوش گرفته شده‌ای و) حمل می‌شوی و از پروردگارت درخواست می‌کنی به دنیا بازگردی تا کار کسی که زنده است را انجام دهی.
به‌راستی که دنیا نزد دانایان، مانند سایه است.»
پانوشتـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
در این رابطه، بیان هنرمندانه حجةالاسلام پناهیان، واقعاً شنیدنی است.
...عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا ع یقُولُ:
«لَا یجْتَمِعُ الْمَالُ إِلَّا بِخِصَالٍ خَمْسٍ بِبُخْلٍ شَدِیدٍ وَ أَمَلٍ طَوِیلٍ وَ حِرْصٍ غَالِبٍ وَ قَطِیعَةِ الرَّحِمِ وَ إِیثَارِ الدُّنْیا عَلَی الْآخِرَةِ.»
عیون‌أخبارالرضا، ج۱، ص۲۷۶
محمدبن‌اسماعیل گوید شنیدم که امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرمودند:
«مال(ثروت) جمع نمی‌شود، مگر با پنج چیز:
1. بخل شدید،
2. آرزوی دراز،
3. حرصی که غالب شده باشد،
4. قطع رَحِم (رسیدگی نکردن به خویشان)،
5. ترجیح دنیا بر آخرت.»
زیْدٌ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ:
«...إِیَّاکُمْ أَنْ تَمُدُّوا أَطْرَافَکُمْ إِلَى مَا فِی أَیْدِی أَبْنَاءِ الدُّنْیَا؛ فَمَنْ مَدَّ طَرْفَهُ إِلَى ذَلِکَ، طَالَ حُزْنُهُ، وَ لَمْ یُشْفَ غَیْظُهُ، وَ اسْتُصْغِرَ نِعَمُ اللَّهِ عِنْدَهُ، فَیَقِلُّ شُکْرُهُ لِلَّهِ. وَ انْظُرْ إِلَى مَنْ هُوَ دُونَکَ، فَتَکُونَ لِأَنْعُمِ اللَّهِ شَاکِراً وَ لِمَزِیدِهِ مُسْتَوْجِباً، وَ لِجُودِهِ سَاکِناً.»
الأصول الستة عشر، ص۲۰۹
زید نَرسی گوید: از امام صادق (علیه‌السلام) شنیدم که می‌فرمودند:
«بپرهیزید از این‌که گوشه‌چشمی به آن‌چه در دستان اهل‌دنیاست، بیندازید؛
زیرا کسی که گوشه‌چشمی به آن بیندازد، اندوهش طولانی می‌شود، خشم(ناراحتی)اش فرونمی‌نشیند، نعمت‌های خداوند را که نزدش است، کوچک می‌شمارد، درنتیجه شکرش نسبت به خداوند کم خواهدشد.
به کسی که (وضعیت مالی‌اش) پایین‌تر از خودت است، نگاه کن؛
دراین‌صورت شکرگزار نعمت‌های خداوند خواهی‌بود، مستوجب نعمت بیشترش می‌گردی و مشمول بخشندگی‌اش خواهی‌شد.»
...عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:
«نهَى رَسُولُ اللَّهِ ص أَنْ یُؤْکَلُ مَا تَحْمِلُ النَّمْلَةُ بِفِیهَا وَ قَوَائِمِهَا.»
الکافی، ج۵، ص۳۰۷
امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«رسول خدا (صلى الله علیه و آله) از خوردن چیزى که مورچه با دهان و پاهایش حمل مى‌کند، نهى فرمودند.»
حال به این کلام امیر مؤمنان (علیه السلام) توجه کنید:
«وَ اللَّهِ لَوْ أُعْطِیتُ الْأَقَالِیمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلَاکِهَا عَلَى أَنْ أَعْصِیَ اللَّهَ فِی نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِیرَةٍ مَا فَعَلْتُه»
نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص۳۴۷
«به خدا قسم! اگر هفت اقلیم[1] با هرآن‌چه زیر فلک‌هایشان است، به من داده شود،[2] تا (در مقابل،) با گرفتن پوست یک دانه جو از مورچه‌ای، خداوند را نافرمانی کنم، چنین نخواهم کرد.»
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
[1] مقصود از «هفت اقلیم» (الاقالیم السبعة)، هفت سرزمین پهناوری است که در گذشته تمام کره زمین را فرا می‌گرفتند؛ این هفت اقلیم عبارتند از: «ایران»، «روم و صقلاب»، «چین و ماچین»، «عربستان و حبشستان»، «مصر و شام»، «ترک و یأجوج» و «هندوستان». بعضی محققین معتقدند مقصود از «زمین‌های هفت‌گانه» (الارضین السبع) که در قرآن و احادیث به آن‌ها اشاره شده است، همین «هفت اقلیم» است. (محمدی‌ری‌شهری محمد، گزیده حکمت نامه پیامبر اعظم، ص۳۶۸)
[2] بنابراین مقصود حضرت، زمین و آسمان‌ها و هرآن‌چیزی است که بین آنهاست؛ تمام دنیا.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پانوشت: کمی تأمل کنیم که: «قیمت ما چقدر است؟»
امام سجاد، علیه‌السلام:
«مَنْ کَرُمَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ هَانَتْ عَلَیْهِ الدُّنْیَا.»
«هرکه "نفس" خود را والا بداند، "دنیا" را پست می‌انگارد.»
تحف العقول، ص۲۷۸
امیر المؤمنین، علیه‌السلام:
«مَنْ کَرُمَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ هَانَتْ عَلَیْهِ شَهْوَتُهُ.»
«هرکه "نفس" خود را والا بداند، "شهوت"اش را پست می‌انگارد.»
نهج البلاغة، ص۵۵۵
امیر المؤمنین، علیه‌السلام:
«مَنْ کَرُمَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ لَمْ یُهِنْهَا بِالْمَعْصِیَةِ.»
«هرکه "نفس" خود را والا بداند، آن را با "معصیت" پست نمی‌گرداند.»
غرر الحکم و درر الکلم، ص۶۳۴
پانوشتـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
اگر واقعاً قصد تربیت و ارشاد دیگران و باز داشتن آنان از پستی‌ها و آلودگی‌ها را داریم، راهش تو سری زدن و تحقیر نیست. برعکس، باید بزرگی و ارزشهایشان را به چشمشان آورد، تا «خودشان» به پستی‌ها تن ندهند و طریق رشد را بپیمایند.
از مواعظ امام کاظم، علیه‌السلام، به هشام بن حکم:
«یَا هِشَامُ تَمَثَّلَتِ الدُّنْیَا لِلْمَسِیحِ ع فِی صُورَةِ امْرَأَةٍ زَرْقَاءَ فَقَالَ لَهَا کَمْ تَزَوَّجْتِ فَقَالَتْ کَثِیراً قَالَ فَکُلٌّ طَلَّقَکِ قَالَتْ لَا بَلْ کُلًّا قَتَلْتُ قَالَ الْمَسِیحُ ع فَوَیْحُ لِأَزْوَاجِکِ الْبَاقِینَ کَیْفَ لَا یَعْتَبِرُونَ بِالْمَاضِینَ»
تحف‌العقول، ص۳۹۶
«ای هشام!
دنیا به صورت زنی چشم‌آبی برای مسیح(ع) مجسّم شد.
به او فرمود: چند بار شوهر کرده‌ای؟
گفت: بسیار.
فرمود: همه‌شان طلاقت دادند؟
گفت: نه‌خیر، همه‌شان را کُشتم!
مسیح(ع) فرمود: پس وای بر شوهران باقی مانده‌ات، چگونه از (سرنوشت) قبلی‌ها عبرت نمی‌گیرند؟!»
از مواعظ امام کاظم، علیه‌السلام، به هشام‌بن‌حکم:
«یَا هِشَامُ مَثَلُ الدُّنْیَا مَثَلُ مَاءِ الْبَحْرِ کُلَّمَا شَرِبَ مِنْهُ الْعَطْشَانُ ازْدَادَ عَطَشاً حَتَّى یَقْتُلَه»
تحف‌العقول، ص۳۹۶
«ای هشام!
مَثَلِ دنیا، مَثَلِ آب دریاست،
که تشنه هرچه از آن می‌نوشد، تشنه‌تر می‌شود،
تا آن‌جا که او را می‌کُشد.»
