کودکان را از چه سنی برای نماز و روزه بازخواست کنیم؟

 

...عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع: فِی کَمْ‏ یُؤْخَذُ الصَّبِیُ‏ بِالصَّلَاةِ؟ فَقَالَ: «فِیمَا بَیْنَ سَبْعِ سِنِینَ وَ سِتِّ سِنِینَ.» قُلْتُ: فِی کَمْ یُؤْخَذُ بِالصِّیَامِ؟ فَقَالَ: «فِیمَا بَیْنَ خَمْسَ عَشْرَةَ أَوْ أَرْبَعَ عَشْرَةَ وَ إِنْ صَامَ قَبْلَ ذَلِکَ فَدَعْهُ فَقَدْ صَامَ ابْنِی فُلَانٌ قَبْلَ ذَلِکَ وَ تَرَکْتُهُ.»

 تهذیب‌الأحکام، ج‏۲، ص۳۸۱

 

معاویه بن وهب گوید:

از امام صادق (علیه‌السلام) پرسیدم:

در چه سنی کودک [پسر] برای نماز بازخواست می‌شود؟

حضرت فرمودند:

«بین هفت سال و شش سال.»

عرض کردم:

در چه سنی برای روزه بازخواست می‌شود؟

حضرت فرمودند:

«بین پانزده سال و چهارده سال، اما اگر خودش پیش از این سن روزه گرفت، آزادش بگذار. فلان‌پسر خودم، قبل از این سن روزه گرفت و من آزادش گذاشتم.»

 

 

 

پانوشتـــــــــــــــــــــــــــــــــ

پیش‌تر در مطلبی با عنوان «کودکان از چه سنی باید نماز بخوانند و روزه بگیرند؟» از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده بود:

«ما (اهل بیت) کودکانمان را هرگاه پنچ‌ساله شوند، به نماز امر می‌کنیم، شما نیز کودکانتان را وقتی هفت‌ساله شدند، به نماز امر کنید... ما کودکانمان را هرگاه هفت‌ساله شوند، به روزه امر می‌کنیم، شما نیز کودکانتان را وقتی نُه‌ساله شدند، به روزه امر کنید، به مقداری که طاقت روزه‌ی یک روز را داشته باشند و هرگاه تشنگی (یا گرسنگی) بر آنان غالب گشت، روزه‌شان را افطار کنند.» (الکافی، ج‏۳، ص۴۰۹)

از این احادیث چنین برداشت می‌شود که:

در مورد نماز؛ هرچند پسربچه در چهارده‌پانزده‌سالگی به سن تکلیف می‌رسد، اما باید از شش‌هفت‌سالگی به نماز امر شود تا برای انجام این عبادت مهم پس از بلوغ آماده گردد.

در مورد روزه؛ لازم نیست کودک را اجبار کرد که پیش از سن بلوغ روزه کامل بگیرد، اما در حدود نه‌سالگی به او امر می‌شود که در حد توانش روزه بگیرد تا کم‌کم برای انجام این عبادت آماده گردد. اگر هم دوست داشت (به تقلید از دیگران) روزه بگیرد، نباید او را از این کار نهی کرد، بلکه باید آزادش گذاشت.

 

سیر تربیت عبادی پسربچه‌ها، از سه تا نه سالگی

 

روَى عَبْدُ اللَّهِ بْنُ فَضَالَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: «إِذَا بَلَغَ الْغُلَامُ ثَلَاثَ سِنِینَ یُقَالُ لَهُ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ سَبْعَ مَرَّاتٍ ثُمَ‏ یُتْرَکُ‏ حَتَّى‏ یَتِمَ‏ لَهُ‏ ثَلَاثُ سِنِینَ وَ سَبْعَةُ أَشْهُرٍ وَ عِشْرُونَ یَوْماً فَیُقَالَ لَهُ قُلْ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ یُتْرَکُ حَتَّى یَتِمَّ لَهُ أَرْبَعُ سِنِینَ ثُمَّ یُقَالَ لَهُ قُلْ سَبْعَ مَرَّاتٍ- صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ثُمَ‏ یُتْرَکُ‏ حَتَّى‏ یَتِمَ‏ لَهُ‏ خَمْسُ سِنِینَ ثُمَّ یُقَالَ لَهُ أَیُّهُمَا یَمِینُکَ وَ أَیُّهُمَا شِمَالُکَ فَإِذَا عَرَفَ ذَلِکَ ۸۱حُوِّلَ وَجْهُهُ إِلَى الْقِبْلَةِ وَ یُقَالُ لَهُ اسْجُدْ ثُمَ‏ یُتْرَکُ‏ حَتَّى‏ یَتِمَ‏ لَهُ‏ سَبْعُ سِنِینَ فَإِذَا تَمَّ لَهُ سَبْعُ سِنِینَ قِیلَ لَهُ اغْسِلْ وَجْهَکَ وَ کَفَّیْکَ فَإِذَا غَسَلَهُمَا قِیلَ لَهُ صَلِّ ثُمَ‏ یُتْرَکُ‏ حَتَّى‏ یَتِمَ‏ لَهُ‏ تِسْعُ سِنِینَ فَإِذَا تَمَّتْ لَهُ عُلِّمَ الْوُضُوءَ وَ ضُرِبَ عَلَیْهِ وَ أُمِرَ بِالصَّلَاةِ وَ ضُرِبَ عَلَیْهَا فَإِذَا تَعَلَّمَ الْوُضُوءَ وَ الصَّلَاةَ غَفَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ وَ لِوَالِدَیْهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.»

 من‌لایحضره‌الفقیه، ج‏۱، ص۲۸۱

 

عبدالله بن فضاله از امام باقر یا امام صادق (علیهماالسلام) نقل کرده است:

«پسربچه وقتی به سه‌سالگی رسید، به او گفته می‌شود: «بگو: "لا إلهَ إلا الله"، هفت بار.»

سپس رها می‌شود تا سه سال و هفت ماه و بیست روزش تمام شود. پس به او گفته می‌شود: «بگو: "محمدٌ رسولُ الله"، هفت بار.»

و رها می‌شود تا چهار سالش تمام شود. سپس به او گفته می‌شود: «هفت بار بگو: "صلَّی اللهُ علی محمدٍ و آلِه".»

سپس رها می‌شود تا پنج سالش تمام شود. سپس به او گفته می‌شود: «(دستِ) راست و چپ‌ات کدام است؟» اگر این را می‌دانست، رو به قبله گردانده می‌شود و به او گفته می‌شود: «سجده کن.»

سپس رها می‌شود تا هفت سالش تمام شود. پس هرگاه هفت سالش تمام شد، به او گفته می‌شود: «صورت و دستانت را بشوی.» وقتی آن‌ها را شست، به او گفته می‌شود: نماز بخوان.

سپس رها می‌شود تا نه سالش تمام شود. پس هر وقت نه سالش تمام شد، وضو به او آموزش داده می‌شود و بر آن سخت‌گیری می‌شود و نیز به نماز امر می‌شود و بر آن سخت‌گیری می‌شود.

پس هرگاه وضو و نماز را آموخت، خداوند (عزّوجل) او و پدر و مادرش را می‌آمرزد، إن‌شاءالله.»

 

 

 

پانوشتـــــــــــــــــــــــــــــــــ

گویا مقصود امام (علیه‌السلام) این است که کودک، در اوقات نماز و به‌جای یک نماز کامل، این اعمال را انجام دهد، نه این‌که مثلاً در تولد سه‌سالگی، به او گفته شود هفت بار این ذکر را بگو، و بعد رها شود تا تولد بعدی…!

ظاهراً مقصود ایشان از این‌که می‌فرمایند «رها می‌شود»، این است که دیگر او را وادار به نماز کامل نکن؛ همین مقدار که فلان ذکر مختصر را بگوید، کافی است.

 

لزوم دعوت خانواده به مسیر حق و کارهای نیک

 

...عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع: إِنَ‏ لِی‏ أَهْلَ‏ بَیْتٍ‏ وَ هُمْ‏ یَسْمَعُونَ‏ مِنِّی أَ فَأَدْعُوهُمْ إِلَى هَذَا الْأَمْرِ؟ فَقَالَ: «نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ».»

 الکافی، ج‏۲، ص۲۱۱

 

از سلیمان بن خالد نقل شده است:

به امام صادق (علیه‌السلام) عرض کردم:

خانواده‌ای دارم که به حرفم گوش می‌دهند. آیا آنان را به این امر (ولایت اهل‌بیت) دعوت نمایم؟

حضرت فرمودند:

«بله، خداوند (عزّوجلّ) در کتابش می‌فرماید:

«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ.» [تحریم:۶]

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! خودتان و خانواده‌تان را از آتشی که هیزمش مردمان و سنگ‌ها هستند، باز دارید.»»

 

 

 

جابِرٌ قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ: «دَخَلَ عَلَى أَبِی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ رَجُلٌ، فَقَالَ: رَحِمَکَ اَللَّهُ أُحَدِّثُ أَهْلِی؟ قَالَ: «نَعَمْ، إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ: «یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ نٰاراً وَقُودُهَا اَلنّٰاسُ وَ اَلْحِجٰارَةُ» وَ قَالَ: «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاٰةِ وَ اِصْطَبِرْ عَلَیْهٰا».»»

 الأصول‌الستةعشر، ص۷۰

 

از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است:

«مردی نزد پدرم (امام باقر علیه‌السلام) آمد و عرض کرد:

خداوند شما را رحمت کند، آیا برای خانواده‌ام حدیث بخوانم؟

ایشان فرمودند:

«بله؛ خداوند می‌فرماید:

«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ.» [تحریم:۶]

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! خودتان و خانواده‌تان را از آتشی که هیزمش مردمان و سنگ‌ها هستند، باز دارید.»»

و نیز فرموده است:

«وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها» [طه:۱۳۲]

«خانواده‌ات را به نماز امر کن و بر آن صبر و پافشاری نما.»»»

 

 

 

پانوشتـــــــــــــــــــــــــــــــــ

مطلب مرتبط پیشین:

«توضیحی پیرامون یک وظیفه سنگین نسبت به خانواده»

 

میراثی ماندگار و تیغی دو لبه!

 

…عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

«إِنَ‏ خَیْرَ مَا وَرَّثَ‏ الْآبَاءُ لِأَبْنَائِهِمُ الْأَدَبُ لَا الْمَالُ فَإِنَّ الْمَالَ یَذْهَبُ وَ الْأَدَبَ یَبْقَى‏.»

 الکافی، ج‏۸، ص۱۵۰

 

از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است:

«بهترین چیزی که پدران برای پسرانشان به ارث می‌گذارند، ادب است، نه مال؛

چراکه مال از بین می‌رود ولی ادب باقی می‌ماند.»

 

 

 

…عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ:

«لَا یَزَالُ‏ الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ‏ یُورِثُ‏ أَهْلَ بَیْتِهِ الْعِلْمَ وَ الْأَدَبَ الصَّالِحَ حَتَّى یُدْخِلَهُمُ الْجَنَّةَ جَمِیعاً حَتَّى لَا یَفْقِدَ مِنْهُمْ صَغِیراً وَ لَا کَبِیراً وَ لَا خَادِماً وَ لَا جَاراً وَ لَا یَزَالُ الْعَبْدُ الْعَاصِی یُورِثُ أَهْلَ بَیْتِهِ الْأَدَبَ السَّیِّئَ حَتَّى یُدْخِلَهُمُ النَّارَ جَمِیعاً حَتَّى لَا یَفْقِدَ فِیهَا مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ صَغِیراً وَ لَا کَبِیراً وَ لَا خَادِماً وَ لَا جَاراً.»

 دعائم‌الإسلام، ج۱، ص۸۲

 

از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است:

«همواره بنده‌ی مؤمن برای اهالی خانه‌اش «علم» و «ادب نیکو» به ارث می‌گذارد، تا همه‌شان را وارد بهشت کند و هیچ‌یک را رها نکند؛ نه کوچک را، نه بزرگ را، نه خادم را و نه همسایه را

و همواره بنده‌ی نافرمان برای اهالی خانه‌اش «ادب زشت» به ارث می‌گذارد، تا همه‌شان را وارد آتش کند و هیچ‌یک را رها نکند؛ نه کوچک را، نه بزرگ را، نه خادم را و نه همسایه را.»

 

 

 

پانوشتـــــــــــــــــــــــــــــــــ

ادب، میراث ماندگاری است که انسان برای خانواده و اطرافیانش به جا می‌گذارد.

این میراث، تیغی است دولبه؛ ممکن است پربرکت باشد و سبب سربلندی انسان در دنیا و آخرت باشد و ممکن است شوم باشد و تا چند نسل پس از او به جا بماند و عقوبتش او را نیز دچار سازد.

انسان درصورتی می‌تواند «علم» و «ادب نیکو» را برای دیگران به ارث بگذارد که ابتدا خود، به زیور «علم» و «ادب» آراسته باشد؛ تا این دارایی‌های گران‌بها، در چشمان اهالی خانه‌اش بدرخشند و بر دل‌هایشان بنشینند.

اما این کافی نیست. انسان باید علاوه بر این‌که خود اهل علم و ادب است، به تعلیم و تأدیب اهالی خانه نیز اهتمام ورزد و برای این‌کار برنامه عملی داشته باشد. و الّا، بوده‌اند افرادی که خود را به‌خوبی به علم و ادب آراسته‌اند، اما پس از خود، خانواده و فرزندانی ناشایسته به یادگار گذاشته‌اند.

 

به‌جای کتک؛ قهر کن، ولی طولش هم نده!

 

قالَ بَعْضُهُمْ شَکَوْتُ إِلَى أَبِی اَلْحَسَنِ مُوسَى اِبْناً لِی فَقَالَ: «لاَ تَضْرِبْهُ وَ اُهْجُرْهُ وَ لاَ تُطِلْ.»

 عدةالداعی، ص۸۹

 

نقل شده است: شخصی شکایت پسرش را نزد امام کاظم (علیه‌السلام) برد.

حضرت فرمودند:

«او را کتک نزن؛ با او قهر کن، اما طولش نده.»

 

 

 

پانوشتـــــــــــــــــــــــــــــــــ

کودک، خود را محتاج والدین و وابسته به آن‌ها می‌داند؛

- هم به لحاظ مادی به آن‌ها نیاز دارد؛ چراکه به قول پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) والدینش را روزی‌رسانِ خود می‌داند؛ کسانی که خوراک، پوشاک و سایر وسایل زندگی را برایش فراهم می‌کنند.

- و هم به لحاظ عاطفی نیازمند آن‌هاست؛ چون انسان است و نیاز به «محبت دیدن» و «محبت کردن» دارد و معمولاً این والدین هستند که این نیازهای او را برطرف می‌سازند.

بنابراین چون قهر کردن موجب می‌شود کودک احساس کند رشته‌ی برآورده شدن نیازهایش متزلزل شده است، می‌توان از قهر کردن، به‌عنوان یکی از ابزار تربیت او بهره برد.

هرچه فرزند کوچک‌تر باشد، این ابزار تربیتی تأثیر بیشتری دارد؛ چراکه انسان هرچه بزرگ‌تر شود، مستقل‌تر می‌شود. هم نیاز کمتری به والدینش احساس می‌کند و هم با اشخاص دیگری نیز پیوند عاطفی برقرار می‌نماید.

مگراین‌که رابطه عاطفی میان او و والدینش آن‌قدر قوی باشد که حتی در سنین بالاتر نیز از قهر والدین آزرده شود.

اما در هر صورت این قهر، بنا به فرمایش امام کاظم (علیه‌السلام) نباید طولانی باشد؛ چراکه قهر طولانی‌مدت؛

- اولاً موجب عادی شدن و - به‌تبع - بی‌تأثیر گردیدنِ این ابزار تربیتی می‌شود.

- ثانیاً کدورت طولانی، به رابطه عاطفی میان او و والدینش آسیب می‌رساند. درحالی‌که والدین تا سال‌ها، برای زندگی در کنار فرزندانشان و تربیت آن‌ها، به این رابطه عاطفی نیاز دارند.

 

اگر دوست دارید فرزندانتان با شما خوب رفتار کنند...

 

یکی از قوانین کلی و غیرقابل‌تغییر حاکم بر هستی، که در احادیث به آن تأکید شده است، قانون «کَمَا تَدِینُ‏ تُدَانُ‏» است؛ یعنی «از هر دست بدهی، با همان دست می‌گیری.»

به عنوان نمونه، از اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نقل شده است:

 

- «هرکس عیب‌های دیگران را نمایان سازد، عیب‌های خانه (خانواده‌ی) خودش آشکار می‌گردد.» (تحف‌العقول، ص۸۸)

- «هرکس شمشیر ستم از غلاف درکشد، با همان به قتل می‌رسد و هرکس برای برادر مؤمنش چاه بکند، خودش در آن می‌افتد.» (تحف‌العقول، ص۸۸)

- «در جستجوی عیب‌های پنهان مؤمنین نباشید؛ زیرا هرکس عیب‌های پنهان مؤمنین را جستجو کند، خدا عیب پنهانش را می‌جوید و هرکه را خدا به دنبال عیبش برآید، رسوایش می‌کند، گرچه در اندرونیِ خانه‌اش باشد.» (ثواب‌الأعمال، ص۲۴۱)

- «نسبت به زنان مردم عفت بورزید تا نسبت به زنان (محارمِ) خودتان عفت ورزیده شود.» (الکافی، ج۵، ص۵۵۴)

 

این قانون در نوع رفتار فرزندان با پدرانشان نیز نمود دارد...

 

 

 

…عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ:

«بَرُّوا آبَاءَکُمْ یَبَرَّکُمْ أَبْنَاؤُکُمْ.»

 الکافی، ج۵، ص۵۵۴

 

از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است:

«با پدرانتان خوب رفتار کنید تا پسرانتان با شما خوب رفتار کنند.»

 

 

 

پانوشتـــــــــــــــــــــــــــــــــ

درست است که والدین الگوی فرزندانشان هستند و رفتارشان در ذهن فرزندانشان ثبت می‌شود و به‌این‌ترتیب آن‌ها را با رفتار خود آموزش می‌دهند، اما ظاهراً آن‌چه در این‌گونه احادیث ذکر شده است، چیزی فراتر از آثار این‌چنینی است.

گویا خداوند، عالَم را چنان خلق کرده است که «از هر دست بدهی، با همان دست بگیری.» بنابراین حتی اگر فرزندی رفتار خوب یا بد والدینش با پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هایش را ندیده باشد، باز هم بر اساس همین قانون، رفتارش با پدر و مادرش همان‌گونه خواهد بود.

 

 

مطالب مرتبط پیشین:

«هشدارهایی هول‌ناک درباره ناموس، که باید جدی گرفت»

«چاه مکن بهر کسی…!»

«خود دانی…»

 

توصیه دقیق و حساب‌شده‌ی امیرالمؤمنین پیرامون وظیفه‌ی متقابل بزرگ‌ترها و کوچک‌ترها

 

قالَ عَلِیِّ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ:

«لِیَتَأَسَّ صَغِیرُکُمْ‏ بِکَبِیرِکُمْ‏ وَ لْیَرْأَفْ کَبِیرُکُمْ بِصَغِیرِکُمْ.»

 نهج‌البلاغة، ص۲۴۰

 

از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نقل شده است:

«کوچک‌ترهای شما باید از بزرگ‌ترهایتان پیروی کنند و بزرگ‌ترها باید به کوچک‌ترها محبت بورزند.»

 

 

 

پانوشتـــــــــــــــــــــــــــــــــ

در متن عربی حدیث، حضرت فرموده‌اند کوچک‌ترها باید به بزرگ‌ترها «تأسّی» کنند. معنای دقیق «تأسی» در لغت عرب، عبارت است از پیروی و تمکین از کسی که خیرخواه انسان است و قصد مداوا و اصلاح او را دارد؛ مثل بیماری که از دستورات پزشک پیروی می‌کند تا بهبود یابد.

و در مقابل، فرموده‌اند بزرگ‌ترها باید نسبت به کوچک‌ترها «رأفت» داشته باشند. معنای دقیق «رأفت» نیز در لغت عرب، عبارت است از این‌که انسان نسبت به دیگری مهربانی و دلسوزی خالصانه و شدیدی داشته باشد، به‌نحوی که طاقت درد و رنج او را نداشته باشد و در صدد مداوا و اصلاح او برآید. هرچند این مداوا و اصلاح، خود با درد و رنجِ موقتی همراه باشد.

از آن‌چه گفته شد، برمی‌آید که حضرت رابطه‌ی مطلوب میان بزرگ‌ترها و کوچک‌ترها را چنین ترسیم کرده‌اند که بزرگ‌ترها باید دلسوز کوچک‌ترها باشند و به اصلاح آن‌ها اهتمام داشته باشند. کوچک‌ترها نیز باید خیرخواهی بزرگ‌ترهایشان را بپذیرند و از دستوراتشان پیروی کنند تا کاستی‌هایشان برطرف شود و رشد نمایند.

بدیهی است که این رابطه دوطرفه است و اگر از جانب یکی از طرفین (به‌ویژه بزرگ‌ترها) کوتاهی صورت گیرد، طرف مقابل نیز کوتاهی خواهد کرد؛

- کوچک‌ترها اگر بزرگ‌ترهایشان را مهربان و دلسوز ندانند یا آن‌ها را کاردان و حاذق نیابند، از آن‌ها پیروی نخواهند کرد و رشد نخواهند نمود.

- از طرفی اگر آن‌ها به دلسوزی‌های بزرگ‌ترهایشان توجه نکنند و به توصیه‌هایشان جامه عمل نپوشانند، بزرگ‌ترها نیز کم‌کم دلسرد و بی‌تفاوت می‌شوند و به وظیفه‌شان عمل نخواهند کرد.

اما به‌هرحال، دراین‌میان توقع از بزرگ‌ترها بیش‌تر است. بزرگ‌ترها باید اولاً دلسوز کوچک‌ترها باشند و ثانیاً کاردان و کارشناس باشند تا کوچک‌ترها به آن‌ها اعتماد کنند و توصیه‌هایشان را عملی سازند.

چراکه کودکان تا یک سنی، بزرگ‌ترهای دلسوز اطراف خود (به‌ویژه پدر و مادرشان) را الگوی خود قرار می‌دهند، اما وقتی بیشتر رشد می‌کنند و کاستی‌های بیشتری در الگوهای سابق خود می‌بینند، سراغ الگوهای دیگری می‌روند که شاید الگوهای مناسب و دلسوزی برای آن‌ها نباشند و از این جهت دچار آسیب شوند.

به همین دلیل است که بزرگ‌ترها (به‌ویژه والدین که دلسوزترین افراد نسبت به فرزندانشان هستند) باید دائماً برای رشد خود نیز بکوشند؛ رشد علمی، اخلاقی، معنوی، مهارتی و…

 

حق کوچک‌ترها بر بزرگ‌ترها چیست؟

امام سجاد (علیه‌السلام) در رساله‌ای که به «رساله حقوق» معروف است، حقوق افرادی که با ما سر و کار دارند را برشمرده‌اند و در واقع وظایف ما در قبال آن‌ها را متذکر شده‌اند.

به بخشی از این حقوق که مربوط به حقوق کوچک‌ترهاست، توجه فرمایید...

 

«أَمَّا حَقُّ الصَّغِیرِ فَرَحْمَتُهُ وَ تَثْقِیفُهُ وَ تَعْلِیمُهُ وَ الْعَفْوُ عَنْهُ وَ السَّتْرُ عَلَیْهِ وَ الرِّفْقُ بِهِ وَ الْمَعُونَةُ لَهُ وَ السَّتْرُ عَلَى جَرَائِرِ حَدَاثَتِهِ فَإِنَّهُ سَبَبٌ لِلتَّوْبَةِ وَ الْمُدَارَاةُ لَهُ وَ تَرْکُ مُمَاحَکَتِهِ فَإِنَّ ذَلِکَ أَدْنَى لِرُشْدِهِ.»

 تحف‌العقول، ص۲۷۰

 

«...اما حق خردسال این است که:

- با او مهربانی نمایی،

- او را به‌خوبی تربیت کنی،

- (آن‌چه نیاز دارد را) به او بیاموزی،

- از (اشتباهاتِ) او درگذری،

- کاستی‌هایش را (از چشم دیگران) بپوشانی،

- با ملایمت با او رفتار کنی،

- (در کارهایی که باید انجام دهد و نیاز به کمک دارد،) او را یاری نمایی،

- جرم‌هایی که از روی خامی انجام داده را بپوشانی؛ چراکه این‌کار موجب توبه(بازگشت) او می‌شود و مدارا با اوست،

- با او لجبازی نکنی؛ چراکه (رعایت این مسأله) به هدایت او نزدیک‌تر است.»

 

مراقب دعایی که برای فرزندمان می‌کنیم باشیم

 

بعضی دعاها گیراست. یکی از آن‌ها، دعای والدین در مورد فرزندانشان است.

ملاحظه بفرمایید…

 

 

 

…عَنِ اَلسَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

«إِیَّاکُمْ وَ دَعْوَةَ اَلْمَظْلُومِ فَإِنَّهَا تُرْفَعُ فَوْقَ اَلسَّحَابِ حَتَّى یَنْظُرَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهَا فَیَقُولَ: «اِرْفَعُوهَا حَتَّى أَسْتَجِیبَ لَهُ.» وَ إِیَّاکُمْ وَ دَعْوَةَ اَلْوَالِدِ فَإِنَّهَا أَحَدُّ مِنَ اَلسَّیْفِ.»

 الکافی، ج‏۲، ص۵۰۹

 

از امام صادق، از رسول خدا (صلوات‌الله‌علیهما) نقل شده است:

«مراقب دعای مظلوم باشید؛

چراکه دعای مظلوم، تا بالای ابرها بالا می‌رود، تا این‌که خداوند (عزّوجلّ) به آن نگاه می‌اندازد و [به فرشتگانش] می‌فرماید: «آن را بالا بیاورید تا مستجابش کنم.»

و مراقب دعای پدر (یا مادر) باشید؛

چراکه از شمشیر بُرّان‌تر است.»

 

 

 

…عَنْ عِیسَى بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَى عَنْ أَبِی اَلْحَسَنِ اَلثَّالِثِ عَنْ آبَائِهِ قَالَ: قَالَ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ:

«ثَلاَثُ دَعَوَاتٍ لاَ یُحْجَبْنَ عَنِ اَللَّهِ (تَعَالَى)؛ دُعَاءُ اَلْوَالِدِ لِوَلَدِهِ إِذَا بَرَّهُ، وَ دَعْوَتُهُ عَلَیْهِ إِذَا عَقَّهُ، وَ دُعَاءُ اَلْمَظْلُومِ عَلَى ظَالِمِهِ، وَ دُعَاؤُهُ لِمَنِ اِنْتَصَرَ لَهُ مِنْهُ، وَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ دَعَا لِأَخٍ لَهُ مُؤْمِنٍ وَاسَاهُ فِینَا، وَ دُعَاؤُهُ عَلَیْهِ إِذَا لَمْ یُوَاسِهِ مَعَ اَلْقُدْرَةِ عَلَیْهِ وَ اِضْطِرَارِ أَخِیهِ إِلَیْهِ.»

 الأمالی(للطوسی)، ص۲۸۰

 

از امام هادی، از پدرانشان، از امام صادق (علیهم‌السلام) نقل شده است:

«سه دعا از خداوند (تعالی) پنهان نمی‌ماند:

- دعای پدر (یا مادر) برای فرزندش، هنگامی‌که به او نیکی کرده و نیز نفرین او علیه فرزندش، هنگامی‌که نسبت به او سرکشی نموده.

- و نفرین مظلوم علیه کسی که به او ظلم کرده و نیز دعای مظلوم برای کسی که او را در مقابل آن ظالم یاری نموده

- و دعای مرد [یا زن] مؤمن برای برادر [یا خواهر] مؤمنش که - به‌خاطر ما (اهل‌بیت) - او را یاری کرده و نیز دعای او علیه برادرش، هنگامی که به او یاری نکرده، در حالی که توان یاری‌اش را داشته و برادرش به کمک او نیاز شدید داشته.»

 

 

 

پانوشتـــــــــــــــــــــــــــــــــ

چه خوب است حال که دعای ما در مورد فرزندانمان مورد اعتنای پروردگار است، حتی اگر فرزندی داریم که در راه نیست یا کاستی‌هایی دارد، به‌جای نفرین، دعا کنیم که کاستی‌هایش رفع شود و به راه آید.

 

تلاش برای رشد فرزند، حتی پس از مرگ او!

 

والدین همواره سعی می‌کنند فرزندشان را یاری رسانند و آن‌ها را رشد دهند؛ در زمینه جسمی، اخلاقی، درسی، اجتماعی، اقتصادی و...

جالب است بدانید این تلاش برای ارتقاء فرزند، حتی پس مرگ او نیز می‌تواند ادامه داشته باشد.

 

 

 

أبُو اَلْقَاسِمِ اَلْکُوفِیُّ فِی کِتَابِ اَلْأَخْلاَقِ عَنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ قَالَ:

«إِنَّ الْعَبْدَ لَیُرْفَعُ لَهُ دَرَجَةٌ فِی الْجَنَّةِ لَا یَعْرِفُهَا مِنْ‏ أَعْمَالِهِ‏ فَیَقُولُ: رَبِّ أَنَّى لِی هَذِهِ؟ فَیَقُولُ: بِاسْتِغْفَارِ وَالِدَیْکَ لَکَ مِنْ بَعْدِکَ.»

 مستدرک الوسائل، ج‏۶، ص۴۳۹

 

از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل شده است که فرمودند:

«به‌راستی (گاهی) بنده‌ای درجه‌اش در بهشت ارتقاء می‌یابد، اما (عامل این ارتقاء را) در اعمالش نمی‌یابد.

عرض می‌کند:

پروردگارا! این از کجا (به من رسیده است)؟!

خداوند می‌فرماید:

«به‌واسطه طلب آمرزشی که پدر و مادرت، بعد از تو انجام داده‌اند.»»

 

 

 

پانوشتـــــــــــــــــــــــــــــــــ

چه خوب است عزیزانمان را وقتی نیاز به یاری دارند و دستشان کوتاه است، فراموش نکنیم و آن‌ها را با دعایی مختصر و هدایایی معنوی مهمان سازیم.

 

تنبیه کردن، شرط دارد

 

…عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: نَهَى رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنِ اَلْأَدَبِ عِنْدَ اَلْغَضَبِ.

 الکافی، ج۷، ص۲۶۰

 

نقل شده است که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از تنبیه کردن هنگام عصبانیت نهی فرمودند.

 

 

 

پانوشتـــــــــــــــــــــــــــــــــ

تنبیه، یک هوش‌دار جدی است تا طرف مقابل به اشتباه خود پی ببرد و آن را تکرار نکند.

وقتی کودک احساس می‌کند میان رفتاری که انجام داده و مجازاتِ ناخوش‌آیندِ آن، رابطه‌ای مستقیم وجود دارد و با تکرار آن رفتار، آن مجازات و - به تبع - آن احساس ناخوش‌آیند تکرار خواهد شد، سعی می‌کند آن رفتار را تکرار نکند.

در مراحلی از تربیت یا هنگام بروز بعضی رفتارهای خاص، لازم است از این شیوه تربیتی استفاده نمود.

اما هنگام تنبیه باید به ظرافت‌هایی توجه داشت؛ از جمله این‌که:

- هدف، تربیت کودک است، نه انتقام از او و خالی کردن خود

- آیا کودک می‌دانسته و می‌فهمیده که کارش زشت است؟

- آیا کودک واقعاً مستحق تنبیه است یا کاری که کرده قابل چشم‌پوشی است و باید از روش دیگری بهره برد؟

- چه نوع تنبیهی و چه میزان از آن، با جرم و خطای کودک، با سن او و با شرایط روحی خاصش متناسب است؟

- آیا این نوع تنبیه و این میزان از آن، برای این کودک اثربخش خواهد بود؟

- آیا شرایط محیطی برای تنبیه فراهم است؟ (مثلاً آیا افراد ناکاربلد و نادانی حضور ندارند که با عکس‌العمل غلطشان تنبیه را بی‌اثر یا مضر کنند؟)

- بعد از تنبیه باید چه رفتاری داشته باشیم تا هم تنبیه اثربخش باشد و هم رابطه عاطفی میان والدین و کودک آسیب نبیند؟

با این تفاصیل، اگر بخواهیم تنبیهی صحیح نسبت به فرزندمان اعمال کنیم، این تنبیه باید هدف‌مند و هوش‌مندانه باشد، تا نتیجه مورد نظر حاصل شود.

درحالی‌که انسان وقتی عصبانی است، نمی‌تواند تصمیم درستی بگیرد و رفتار کنترل‌شده‌ای از خود بروز دهد.

به‌همین‌خاطر است که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از این‌که تنبیه در حال عصبانیت انجام گیرد، نهی فرموده‌اند.

 

قابل‌توجه شیعیانی که از گریه‌های نوزادشان خسته شده‌اند!

 

...عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع إِذْ دَخَلَ یُونُسُ بْنُ یَعْقُوبَ فَرَأَیْتُهُ یَئِنُّ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع: «مَا لِی أَرَاکَ تَئِنُّ؟» قَالَ: طِفْلٌ‏ لِی‏ تَأَذَّیْتُ‏ بِهِ‏ اللَّیْلَ أَجْمَعَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع: «یَا یُونُسُ حَدَّثَنِی أَبِی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ ع عَنْ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ ص أَنَّ جَبْرَئِیلَ نَزَلَ عَلَیْهِ وَ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ ص یَئِنَّانِ. فَقَالَ جَبْرَئِیلُ ع: یَا حَبِیبَ اللَّهِ مَا لِی أَرَاکَ تَئِنُّ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: «طِفْلَانِ لَنَا تَأَذَّیْنَا بِبُکَائِهِمَا.» فَقَالَ جَبْرَئِیلُ: مَهْ یَا مُحَمَّدُ فَإِنَّهُ سَیُبْعَثُ لِهَؤُلَاءِ الْقَوْمِ شِیعَةٌ إِذَا بَکَى أَحَدُهُمْ فَبُکَاؤُهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِلَى أَنْ یَأْتِیَ عَلَیْهِ سَبْعُ سِنِینَ فَإِذَا جَازَ السَّبْعَ فَبُکَاؤُهُ اسْتِغْفَارٌ لِوَالِدَیْهِ إِلَى أَنْ یَأْتِیَ عَلَى الْحَدِّ فَإِذَا جَازَ الْحَدَّ فَمَا أَتَى مِنْ حَسَنَةٍ فَلِوَالِدَیْهِ وَ مَا أَتَى مِنْ سَیِّئَةٍ فَلَا عَلَیْهِمَا.»

 الکافی، ج‏۶، ص۵۲

 

از محمدبن‌مسلم نقل شده است:

نزد امام صادق (علیه‌السلام) نشسته بودم که یونس‌بن‌یعقوب وارد شد. دیدم ناله می‌کند.

امام صادق (علیه‌السلام) به او فرمودند:

«چرا تو را نالان می‌بینم؟»

عرض کرد:

نوزادی دارم که تمام دیشب را به‌خاطر [گریه‌های] او اذیت شدم.

امام به او فرمودند:

«ای یونس! پدرم امام باقر از پدرانش از جدّم رسول خدا (صلوات‌الله‌علیهم) نقل کرده است: جبرئیل بر رسول خدا فرود آمد، درحالی‌که ایشان و امام علی (علیهماالسلام) ناله می‌کردند.

جبرئیل عرض کرد: ای حبیب خدا! چرا تو را نالان می‌بینم؟

رسول خدا فرمودند: «ما دو نوزاد داریم که به‌خاطر گریه‌هایشان اذیت شده‌ایم.»

جبرئیل عرض کرد: صبر کن، ای محمد! به‌راستی که برای این قوم شیعیانی بر خواهند آمد که وقتی یکی از آن‌ها گریه کند، تا وقتی به هفت‌سالگی برسد، گریه‌اش (در حکمِ) «لا اله الا الله» است. وقتی هفت‌سالگی را پشت‌سر بگذارد، تا وقتی به حد بلوغ برسد، گریه‌اش (در حکمِ) طلب آمرزش برای پدر و مادرش است. وقتی بلوغ را پشت‌سر گذاشت، کارهای نیکی که انجام می‌دهد، به سود والدینش است، اما کارهای بدی که انجام می‌دهد، به ضرر آن‌ها نخواهد بود.»

 

 

 

پانوشتـــــــــــــــــــــــــــــــــ

مطلب مرتبط پیشین:
«حکمت اشکی که از چشم، و بزاقی که از دهان نوزاد جاری می‌شود»

 

علت بعضی گریه‌های کودکان در خواب

 

گاهی کودکان شروع به گریه می‌کنند، بدون این‌که از دلیلش سر در آوریم.

روح لطیف آن‌ها گاهی چیزهایی را حس می‌کند که ما متوجه نیستیم.

در حدیث ذیل به این مسأله اشاره شده است.

 

 

 

…عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ أَنَّ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

«اِغْسِلُوا صِبْیَانَکُمْ مِنَ اَلْغَمَرِ فَإِنَّ اَلشَّیْطَانَ یَشَمُّ اَلْغَمَرَ فَیَفْزَعُ اَلصَّبِیُّ مِنْ رُقَادِهِ وَ یَتَأَذَّى بِهِ اَلْکَاتِبَانِ.»

 علل‌الشرایع، ج۲، ص۵۵۷

 

از امام صادق، از پدرشان، از پدرانشان، از امیرالمؤمنین (علیهم‌السلام) نقل شده است:

«کودکانتان را از چربی[۱] بشویید؛ چراکه شیطان چربی را بو می‌کشد و (موجب می‌شود) کودک در بسترش بترسد و (نیز) آن دو فرشته‌ی کاتب[۲] آزرده شوند.»

 

 

 

پاورقیـــــــــــــــــــــــــــــــــ

[۱] مقصود از «غمر» در متن حدیث، چربی و بوی باقی‌مانده از پیه و گوشت است.

[۲] مقصود دو فرشته‌ای هستند که همواره با انسان همراهند و اعمال نیک و بد او را ثبت می‌کنند.

 

اشتباهات دیگران را مستقیم و با صراحت تذکر دهیم یا غیرمستقیم و با تلویح؟

 

گاهی فرزندان ما دچار اشتباهاتی می‌شوند که نیاز است به آن‌ها تذکر داده شود تا کارشان را تکرار نکنند.

در مطلب پیشین اشاره شد که اگر در سرزنش و ملامت افراط شود و این کار چندین بار صورت گیرد، اثر عکس دارد؛ فرد بر دنده لج می‌افتد و برای ناراحت کردن سرزنش‌کننده، کارش را تکرار می‌کند.

در احادیث زیر به این مسأله اشاره شده که کیفیت این تذکر باید به چه نحو باشد؛

اشاره‌وار و با تلویح؟

یا آشکارا و با صراحت؟

 

 

 

از امیر مؤمنان (علیه‌السلام) نقل شده است:

«عُقُوبَةُ الْعُقَلَاءِ التَّلْوِیحُ‏، عُقُوبَةُ الْجُهَلَاءِ التَّصْرِیحُ.»

 عیون‌الحکم‌والمواعظ، ص۳۳۹

 

«مجازات افراد عاقل، با تلویح[۱] است

مجازات افراد نادان، با تصریح[۲] است.»

 

 

 

همچنین از ایشان نقل شده است:

«تَلْوِیحُ‏ زَلَّةِ الْعَاقِلِ‏ لَهُ أَمَضُّ مِنْ عِتَابِهِ.»

 عیون‌الحکم‌والمواعظ، ص۲۰۱

 

«اشاره تلویحی به لغزش فرد عاقل، برای او دردناک‌تر است از عِتاب کردنش[۳].»

 

 

 

پاورقیـــــــــــــــــــــــــــــــــ

[۱] تلویح؛ یعنی اشاره از دور و بیان غیرمستقیم؛ مثل نوری که لحظه‌ای از دور به کسی نشان داده می‌شود.

[۲] تصریح؛ یعنی بیان کاملاً آشکار؛ مثل نور خورشید که کاملاً آشکار و قابل رؤیت است.

[۳] عتاب؛ یعنی سرزنش و نکوهشی که همراه با تندی و عصبانیت باشد.

 

 

 

پانوشتـــــــــــــــــــــــــــــــــ

بنابراین نوع تذکر به افراد، با توجه به سطح فهم و درک آن‌ها متفاوت است؛

- فردی که عاقل و اهل تشخیص است، نیاز نیست به‌صورت مستقیم به او تذکر داد، بلکه تذکر مستقیم برای چنین شخصی دردناک و شکننده است.

- اما فردی که نادان است و قدرت تشخیصش کم است، با اشاره غیرمستقیم متوجه اشتباهش نمی‌شود و تذکر اثری بر او ندارد. به چنین شخصی باید به صورت واضح و صریح تذکر داده شود.

 

اگر می‌خواهید گرفتار کودک لج‌باز نشوید...

 

امیر مؤمنان در ضمن نامه مهمشان به امام حسن (علیهماالسلام) فرمودند:

«الْإِفْرَاطُ فِی‏ الْمَلَامَةِ یَشُبُّ نِیرَانَ اللَّجَاجِ.»

 تحف‌العقول، ص۸۴

 

«زیاده‌روی در ملامت[۱]، آتشِ لجاجت[۲] را شعله‌ور می‌سازد.»

 

 

 

و نیز از ایشان نقل شده است:

«إِیَّاکَ أَنْ تُکَرِّرَ الْعَتْبَ فَإِنَّ ذَلِکَ یُغْرِی بِالذَّنْبِ وَ یُهَوِّنُ الْعَتْبَ.»

 تصنیف‌غررالحکم، ص۲۲۳

 

«مبادا که عِتاب[۳] را تکرار نمایی؛ چراکه این‌کار او را به گناه تحریک می‌کند و ارزش عتاب را کم می‌کند.»

 

 

 

پاورقیـــــــــــــــــــــــــــــــــ

[۱] ملامت؛ یعنی این‌که انسان، دیگری را به خاطر کاری که انجام داده یا ویژگی‌ای که دارد و از نظرش زشت است، به‌صورت رودررو، مورد انتقاد، سرزنش و نکوهش قرار دهد.

[۲] لجاجت؛ یعنی این‌که شخصی با دیگری ستیزه کند و از سرِ گردن‌کشی و نافرمانی، کاری که او نمی‌پسندد را تکرار کند.

[۳] عتاب؛ یعنی سرزنش و نکوهشی که همراه با تندی و عصبانیت باشد.

 

 

 

پانوشتـــــــــــــــــــــــــــــــــ

هرچند ممکن است فرزندان یا اطرافیان ما کارهایی انجام دهند که از نظر ما غلط و زشت است و هرچند گاهی تذکر دادن به آن‌ها لازم است و هرچند گاهی لازم است این تذکر همراه با تندی و خشم کنترل‌شده باشد تا اثر بیشتری داشته باشد، اما طبق فرمایش حضرت نباید در ملامت کردن و عِتاب، افراط نمود؛ چراکه با افراط در سرزنش و نکوهشِ او، آتش لجاجتش برافروخته می‌شود، او اشتباه خود را تکرار می‌کند و این ابزار تربیتی (ملامت و عتاب) بی‌اثر می‌شود.

حضرت در این حدیث، لجاجت را به آتش تشبیه کرده‌اند؛ چیزی که می‌سوزد و می‌سازاند. کسی که با دیگری به لجاجت برمی‌خیزد، علاوه بر این‌که طرف مقابل را آزار می‌دهد، خود نیز در آتش این لجاجت خواهد سوخت؛ چراکه قصد لجاجت‌کننده، صِرفاً گردن‌کشی و مخالفت با طرف مقابل است.

 

مبادا به فرزندمان چیز حرامی بخورانیم!

 

از شدت عذابی که برای بعضی کارها در نظر گرفته شده، می‌توان به میزان زشتی و آثار مخرب آن‌ها پی برد.

در دو حدیث زیر به یکی از این کارهای زشت و مخرّب که ممکن است در حق کودکی انجام شود، اشاره شده است.

 

 

 

…عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی حَدِیثِ اَلْأَرْبَعِمِائَةِ قَالَ:

«مَنْ‏ سَقَى‏ صَبِیّاً مُسْکِراً وَ هُوَ لَا یَعْقِلُ حَبَسَهُ اللَّهُ فِی طِینَةِ خَبَالٍ حَتَّى یَأْتِیَ مِمَّا فَعَلَ بِمَخْرَجٍ.»

 تحف‌العقول، ص۱۲۳

 

از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نقل شده است که در ضمن حدیث معروف اربعمائه[۱] فرموده‌اند:

«هرکس به کودک نابالغی که عقلش نمی‌رسد،[۲] چیز مست‌کننده‌ای بنوشاند، خداوند او را تا وقتی که برای کارش عذری آورد، در لجن‌زارِ (دوزخ) حبس می‌کند.»

 

 

 

…عَنْ عَجْلاَنَ أَبِی صَالِحٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ اَلْمَوْلُودُ یُولَدُ فَنَسْقِیهِ مِنَ اَلْخَمْرِ فَقَالَ:

«مَنْ سَقَى مَوْلُوداً خَمْراً أَوْ قَالَ مُسْکِراً سَقَاهُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ اَلْحَمِیمِ وَ إِنْ غَفَرَ لَهُ.»

 الکافی، ج‏۶، ص۳۹۷

 

عجلان ابوصالح گوید:

از امام صادق (علیه‌السلام) درباره نوزادی که به او شراب خورانده می‌شود، سؤال کردم.[۳]

حضرت فرمودند:

«هرکس به نوزادی شرابِ (مست‌کننده) بنوشاند، خداوند (عزّوجلّ) از حمیم (آب داغ جوشان جهنم) به او می‌نوشاند، حتی اگر او را آمرزیده باشد.»

 

 

 

پاورقیـــــــــــــــــــــــــــــــــ

[۱] حدیثی مشتمل بر چهارصد نکته مهم که حضرت در یک جلسه به یارانشان آموختند و فرمودند که رعایت این نکات موجب سلامتِ دین و دنیای هر مسلمان است.

[۲] مقصود، کودکی است که نمی‌فهمد شراب چیست، چه آثاری دارد و خوردنش حرام است.

[۳] گویا در آن روزگار برای تقویت یا مداوای کودک تازه متولد شده، به او شراب می‌نوشانده‌اند!

 

 

 

پانوشتـــــــــــــــــــــــــــــــــ

مسأله‌ای که در این روایت اشاره شد، شاید غریب و دور از ذهن باشد، اما بد نیست توجه داشته باشید که ظاهراً برای تهیه بعضی داروها و مواد غذایی، از مواد مست‌کننده یا موادی که خوردنشان حرام است استفاده می‌شود که والدین باید در این رابطه دقت کافی داشته باشند.

البته در این مسأله فقهی، ظرایفی مطرح است که بیان آن در این مقال نمی‌گنجد و لازم است هرکس به فتوای مرجع تقلید خود عمل کند.

 

ورزش‌هایی که باید به کودکان بیاموزیم

 

پیش‌تر در مجموعه احادیثی با عنوان «سه دوره هفت‌ساله برای تربیت کودک» ذکر شد که هفت سال دومِ زندگی کودک، دوره «اطاعت و آموزش» است.

در این دوره کودک به حدی از رشد رسیده است که هم دستورپذیر است و هم برای آموختن، آمادگی کامل دارد. بنابراین باید از این فرصت استفاده کرد و بار او را برای موفقیت‌های آینده بست.

همچنین بیان شد که باید در این دوره قرآن، حدیث، احکام، جملات حکمت‌آمیز و تجربیات مفید را به او آموخت.

در حدیث زیر به یکی از تعالیمی که باید به کودک منتقل شود، اشاره شده است.

 

 

 

...عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:

«عَلِّمُوا أَوْلاَدَکُمُ اَلسِّبَاحَةَ وَ اَلرِّمَایَةَ.»

 الکافی، ج‏۶، ص۴۷

 

از امیرالمؤمنین، از رسول خدا (صلوات‌الله‌علیهما)‌ نقل شده است:

«به فرزندانتان شنا و تیراندازی را بیاموزید.»

 

 

 

پانوشتـــــــــــــــــــــــــــــــــ

این ورزش‌ها علاوه بر این‌که جسم کودک را پرورش می‌دهند و بر دقت، تمرکز و چابکی او نیز می‌افزایند و به‌خلاف بسیاری از ورزش‌ها، ثمره‌ای عملی - بلکه حیاتی - دارند.

چه خوب است فرزندانمان و حتی خودمان به ورزش‌ها، بازی‌ها و سرگرمی‌هایی مشغول شویم که علاوه بر لذتی که برایمان دارند، ثمره قابل توجهی نیز داشته باشند.

جا دارد تحقیق مفصلی در مورد فواید پرداختن به شنا و تیراندازی (که در احادیث به آن تأکید شده) انجام شود و آثار تربیتی این امور بر جسم و جان انسان، مورد مداقّه قرار گیرد.

 

مبادا شیطان در مال و فرزندانمان با ما شریک شود!

 

پس از مطالعه‌ی حدیثی که در مطلب پیشین ذکر شد، خواندن حدیث زیر نیز جالب توجه است…

…عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ شِرْکِ اَلشَّیْطَانِ قَوْلِهِ: «وَ شٰارِکْهُمْ فِی اَلْأَمْوٰالِ وَ اَلْأَوْلاٰدِ» قَالَ: «مَا کَانَ مِنْ مَالٍ حَرَامٍ فَهُوَ شَرِیکُ اَلشَّیْطَانِ.» قَالَ: «وَ یَکُونُ مَعَ اَلرَّجُلِ حَتَّى یُجَامِعَ فَیَکُونُ مِنْ نُطْفَتِهِ وَ نُطْفَةِ اَلرَّجُلِ إِذَا کَانَ حَرَاماً.»

تفسیرالعیاشی، ج۲، ص۲۹۹

 

محمدبن‌مسلم گوید:

از امام باقر (علیه‌السلام) درباره (چگونگیِ) مشارکتی که در این آیه برای شیطان ذکر شده است، سؤال کردم؛ [آن‌گاه که خداوند خطاب به شیطان می‌فرماید:]

«وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ» [إسراء:۶۴]

«در دارایی‌ها و فرزندانِ (بنی‌آدم) با آنان شریک شو!»[۱]

حضرت فرمودند:

«هر مالی که حرام باشد، شیطان در آن شریک است.»

بعد فرمودند:

«شیطان همراه مرد است تا هنگامی که (بخواهد با کسی) همبستر شود؛ پس اگر (این همبستری) حرام (ممنوع) باشد[۲]، فرزندی که حاصل می‌شود هم از نطفه‌ی شیطان است و هم از نطفه آن مرد.»

 

 

 

پاورقیـــــــــــــــــــــــــــــــــ

[۱] خداوند این جمله را پس از آن می‌فرماید که شیطان از دستور سجده بر حضرت آدم (علیه‌السلام) سرپیچی نمود و مهلتی خواست تا او و فرزندانش را گمراه سازد. خداوند نیز پس از آن‌که او و پیروانش را به جهنم وعده داد، (برای فراهم شدن شرایط آزمایش انسان‌ها) این مهلت را به او داد.

[۲] مقصود این است که همبستری به‌وجهی حرام (ممنوعه) باشد؛ مثل این‌که خدای‌ناکرده زنا باشد یا در زمانی باشد که همبستری با همسر شرعاً حرام است.

 

 

 

پانوشتـــــــــــــــــــــــــــــــــ

در حدیث پیشین اشاره شد که اگر مرد، هنگام همبستری، از خداوند یاد نکند و نام او را نبرد، شیطان در آن نطفه شریک خواهد بود.

بنابراین حتی اگر همبستریِ حلالی صورت گیرد، اما انسان با یاد خداوند شیطان را از خود دور نسازد، شیطان در نطفه‌ای که حاصل می‌شود، شریک است.

هرچند مشارکت شیطان در صورت غفلت از یاد خداوند، نسبت به مشارکت او هنگام زنا، کم‌تر است، اما به‌هرحال اثر شوم خود را در فرزندی که به‌دنیا می‌آید خواهد داشت؛

چراکه شیطان به‌نوعی پدر معنوی آن فرزند محسوب می‌شود و این فرزند ویژگی‌هایی را از شیطان (به‌عنوان یکی از پدرانش) به ارث خواهد برد.

همچنین شاید چون شیطان خود را در این فرزند شریک می‌داند، به‌صورت ویژه برای تربیت او (البته به سبک خودش!) اقدام کند.

این، مسأله‌ی هولناکی است که هر مرد و زن دلسوزی باید نسبت به آن حساس باشند.

 

آداب و ادعیه درس‌آموزی که برای شب زفاف توصیه شده است

 

…عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: «إِذَا تَزَوَّجَ أَحَدُکُمْ کَیْفَ یَصْنَعُ؟» قُلْتُ: لاَ أَدْرِی. قَالَ: «إِذَا هَمَّ بِذَلِکَ فَلْیُصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ لْیَحْمَدِ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ یَقُولُ: «اَللَّهُمَّ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَتَزَوَّجَ فَقَدِّرْ لِی مِنَ اَلنِّسَاءِ أَعَفَّهُنَّ فَرْجاً وَ أَحْفَظَهُنَّ لِی فِی نَفْسِهَا وَ مَالِی وَ أَوْسَعَهُنَّ رِزْقاً وَ أَعْظَمَهُنَّ بَرَکَةً وَ قَدِّرْ لِی وَلَداً طَیِّباً تَجْعَلْهُ خَلَفاً صَالِحاً فِی حَیَاتِی وَ بَعْدَ مَوْتِی.»» قَالَ: «فَإِذَا دَخَلَتْ إِلَیْهِ فَلْیَضَعْ یَدَهُ عَلَى نَاصِیَتِهَا وَ لْیَقُلِ: «اَللَّهُمَّ عَلَى کِتَابِکَ تَزَوَّجْتُهَا وَ فِی أَمَانَتِکَ أَخَذْتُهَا وَ بِکَلِمَاتِکَ اِسْتَحْلَلْتُ فَرْجَهَا فَإِنْ قَضَیْتَ لِی فِی رَحِمِهَا شَیْئاً فَاجْعَلْهُ مُسْلِماً سَوِیّاً وَ لاَ تَجْعَلْهُ شِرْکَ شَیْطَانٍ.» قَالَ: قُلْتُ: وَ کَیْفَ یَکُونُ شِرْکَ شَیْطَانٍ؟ قَالَ: «إِنْ ذَکَرَ اِسْمَ اَللَّهِ تَنَحَّى اَلشَّیْطَانُ وَ إِنْ فَعَلَ وَ لَمْ یُسَمِّ أَدْخَلَ ذَکَرَهُ وَ کَانَ اَلْعَمَلُ مِنْهُمَا جَمِیعاً وَ اَلنُّطْفَةُ وَاحِدَةٌ.»

 الکافی، ج۵، ص۵۰۱

 

از ابوبصیر نقل شده است:

امام باقر (علیه‌السلام) به من فرمودند:

«وقتی یکی از شما (شیعیان) ازدواج می‌کند، (می‌دانی) باید چه کند؟»

عرض کردم:

نمی‌دانم.

حضرت فرمودند:

«هرگاه قصد آن کار (همبستری) را نمود، باید دو رکعت نماز بخواند و خداوند را حمد کند و بگوید:

«اَللَّهُمَّ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَتَزَوَّجَ فَقَدِّرْ لِی مِنَ اَلنِّسَاءِ أَعَفَّهُنَّ فَرْجاً وَ أَحْفَظَهُنَّ لِی فِی نَفْسِهَا وَ مَالِی وَ أَوْسَعَهُنَّ رِزْقاً وَ أَعْظَمَهُنَّ بَرَکَةً وَ قَدِّرْ لِی وَلَداً طَیِّباً تَجْعَلْهُ خَلَفاً صَالِحاً فِی حَیَاتِی وَ بَعْدَ مَوْتِی.»

«خداوندا! من می‌خواهم ازدواج کنم. برای من، از میان زنان، همسری را مقدَّر فرما که پاکدامن‌ترینشان باشد، در حفظ خودش و حفظ اموالم بهترین باشد و از بقیه روزی‌اش بیشتر و برکتش افزون‌تر باشد. و نیز فرزندی پاک برایم مقدّر فرما که او را برای من؛ چه در زمان حیاتم و چه بعد از مرگم، جانشینی سالم قرار دهی.»

بعد، هرگاه زن نزد مرد آمد، مرد دستش را روی پیشانی همسرش بگذارد و بگوید:

«اَللَّهُمَّ عَلَى کِتَابِکَ تَزَوَّجْتُهَا وَ فِی أَمَانَتِکَ أَخَذْتُهَا وَ بِکَلِمَاتِکَ اِسْتَحْلَلْتُ فَرْجَهَا فَإِنْ قَضَیْتَ لِی فِی رَحِمِهَا شَیْئاً فَاجْعَلْهُ مُسْلِماً سَوِیّاً وَ لاَ تَجْعَلْهُ شِرْکَ شَیْطَانٍ.»

«خداوندا! من بر اساس کتاب (دستورِ) تو با او ازدواج کردم و بر این اساس که او را به‌امانت به من دادی، او را (به همسری) گرفتم و با کلماتِ (آموخته‌شده از) تو دامانش را بر خود حلال نمودم. پس اگر قضای تو بر این شد که در رَحِمِ او چیزی (نطفه‌ای) قرار دهی، آن را مُسلِم و سالم قرار ده و برای شیطان شراکتی در آن قرار نده!»

ابوبصیر گوید: عرض کردم:

نطفه، چگونه می‌شود که شیطان در آن شریک شود؟!

حضرت فرمودند:

«اگر (در زمان انعقاد نطفه) نام خداوند ذکر شود، شیطان [از آن‌دو] دور می‌شود. اما اگر بدون نام بردن از خداوند (بسم‌الله گفتن) کارش را انجام دهد، شیطان آلتش را داخل می‌کند و آن‌چه حاصل می‌شود، - هرچند یک نطفه است - اما از آنِ هر دوی آن‌ها (مرد و شیطان) است.»

 

وقتی پسری دختری را می‌خواهد و پدر و مادرش دختر دیگری را...

 

اگر پای درد دل بعضی جوانان بنشینید، می‌شنوید که دختری را می‌خواهند، اما پدر یا مادرشان راضی نیستند یا شخص دیگری را برایش در نظر دارند.

گویا این مشکل، تاریخی است و در زمان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نیز وجود داشته است!

ملاحظه بفرمایید…

 

 

 

...عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ: إِنِّی‏ أُرِیدُ أَنْ‏ أَتَزَوَّجَ‏ امْرَأَةً وَ إِنَّ أَبَوَیَّ أَرَادَا غَیْرَهَا قَالَ: «تَزَوَّجِ الَّتِی هَوِیتَ وَ دَعِ الَّتِی یَهْوَى أَبَوَاکَ.»

 الکافی، ج‏۵، ص۴۰۱

 

از عبدالله بن ابی‌یعفور نقل شده است:

به امام صادق (علیه‌السلام) عرض کردم:

من می‌خواهم با زنی ازدواج کنم، اما پدر و مادرم شخص دیگری را در نظر دارند. (تکلیف چیست؟)

حضرت فرمودند:

«با کسی ازدواج کن که خودت می‌خواهی و کسی که پدر و مادرت می‌خواهند را رها کن.»

 

 

 

پانوشتـــــــــــــــــــــــــــــــــ

به‌هرحال والدین باید توجه داشته باشند که ملاک، رضایت کسی است که قرار است سال‌ها با آن زن زندگی کند و به قول معروف «علف باید به دهان بزی شیرین بیاید!» آن‌ها حق ندارند کسی را که فرزندشان نمی‌پسندد، به زور به او تحمیل کنند و او را یک عمر در عذاب قرار دهند. هرچند وظیفه دارند نسبت به فرزند کم‌تجربه‌شان خیرخواهی داشته باشند و به او مشورت دهند.

از طرفی، اگر بخواهیم این حدیث را با احادیث دیگری که بر لزوم اطاعت از والدین و حفظ احترام آن‌ها تأکید دارند، جمع کنیم، شاید بتوان گفت: پیروی نکردن از خواست والدین، زمانی جایز است که اولاً منجر به عاقّ والدین (نافرمانیِ گستاخانه نسبت به پدر و مادر) نشود و ثانیاً تبعیت از نظر آن‌ها مفسده‌ی بزرگ‌تری در پی داشته باشد. و الله العالم.

این امکان نیز وجود دارد که امام صادق (علیه‌السلام) با توجه به شخصیت مخاطب چنین دستوری داده‌اند؛ احتمال دارد ابن‌ابی‌یعفور در زمان این ماجرا جوانی خام نبوده، بلکه مثلاً عالمی جاافتاده‌ای بوده و امام با توجه به ویژگی‌های او و اطمینانی که به انتخابش داشته، چنین به او فرموده‌اند. و الله العالم.

درهرصورت رعایت نکردن خواست پدر و مادر در انتخاب همسر، نباید با بی‌احترامی و ایجاد کدورت نسبت به آن‌ها همراه باشد و پسران جوان باید نهایت تلاش خود را بنمایند تا والدینشان را با خود همراه کنند، در غیر این‌صورت زندگیِ سخت و پرچالشی پیش‌رویشان خواهد بود و ممکن است در نهایت منجر به جدایی شود.